Α. Η πανδημία του Covid-19 έθεσε μια σειρά από σημαντικά συνταγματικά ζητήματα, κυρίως όσον αφορά τη συμφωνία των περιοριστικών μέτρων με τα ατομικά δικαιώματα της ελευθερίας της κίνησης, της θρησκευτικής ελευθερίας, της οικονομικής ελευθερίας και της ελευθερίας της συνάθροισης. Ύστερα από την άρση των περισσότερων από τα περιοριστικά μέτρα, η προβληματική μετατοπίσθηκε στο ζήτημα της συνταγματικότητας του υποχρεωτικού εμβολιασμού.
Τα συνταγματικά και γενικότερα τα νομικά ζητήματα είναι συνήθως παλαιότερα απ’ ό,τι νομίζουμε. Όσον αφορά τον υποχρεωτικό εμβολιασμό, το 1900 όταν εμφανίσθηκε βουβωνική πανώλη στο Σαν Φρανσίσκο, οι υγειονομικές αρχές διέταξαν τους πολίτες ασιατικής καταγωγής να εμβολιασθούν με ένα αμφιλεγόμενο εμβόλιο που προκαλούσε σοβαρές παρενέργειες. Επειδή αυτό κρίθηκε αντισυνταγματικό από ομοσπονδιακό δικαστήριο, οι υγειονομικές αρχές του Σαν Φρανσίσκο έθεσαν σε καραντίνα την κινέζικη συνοικία της πόλης. Και η διαταγή αυτή κρίθηκε αντισυνταγματική ως αντίθετη στην αρχή της ισότητας, δεδομένου ότι περιόριζε την καραντίνα μόνο στους κατοίκους της «κινέζικης φυλής». Η γλώσσα μάλιστα που χρησιμοποίησε το δικαστήριο ήταν ιδιαίτερα σκληρή. Δέχθηκε ότι το μέτρο αυτό ήταν το αποτέλεσμα «of an evil eye and an unequal hand»1.
Πέντε χρόνια αργότερα, το 1905, μια συναφής υπόθεση (Jakobson v. Massachusetts) απασχόλησε το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ. Το δικαστήριο έκρινε ότι ήταν συνταγματικός ο νόμος που προέβλεπε τον υποχρεωτικό εμβολιασμό του πληθυσμού για την αντιμετώπιση της ευλογιάς και επέβαλλε στους παραβάτες πρόστιμο ύψους 5 δολαρίων (με τα δεδομένα του 2021 περίπου 149 δολαρίων). Ειδικότερα, δικαιολόγησε τη συνταγματικότητα των περιορισμών των θεμελιωδών δικαιωμάτων με τις ακόλουθες παραδοχές, οι οποίες αφορούν γενικώς τα όρια των ατομικών ελευθεριών: «But the liberty secured by the Constitution of the United States to every person within its jurisdiction does not import an absolute right in each person to be, at all times and in all circumstances, wholly freed from restraint. There are manifold restraints to which every person is necessarily subject for the common good. On any other basis organized society could not exist with safety to its members. Society based on the rule that each one is a law unto himself would soon be confronted with disorder and anarchy … Even liberty itself, the greatest of all rights, is nοt unrestricted license to act according to one’s own will»2.
Β. Ας μεταβούμε όμως στη σύγχρονη εποχή και στην προβληματική του υποχρεωτικού εμβολιασμού για την αντιμετώπιση της πανδημίας του Covid-19.
O καταστατικός χάρτης της χώρας μας κατοχυρώνει το δικαίωμα στην υγεία και στη ζωή σε περισσότερες συνταγματικές διατάξεις. Το άρθρο 5 παρ. 2 Συντ ορίζει ότι όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής τους. Περαιτέρω και σε σχέση με το δικαίωμα στην υγεία, το άρθρο 21 παρ. 3 Συντ προβλέπει ότι το «Κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών», ενώ το άρθρο 5 παρ. 5 Συντ ορίζει ότι καθένας «έχει δικαίωμα στην προστασία της υγείας». Επομένως, η λήψη θετικών μέτρων εκ μέρους της Πολιτείας για την προστασία της υγείας των πολιτών, αποτελεί ρητή συνταγματική επιταγή. Με βάση τις συνταγματικές αυτές διατάξεις, δικαιολογείται καταρχήν ο προσωρινός περιορισμός ορισμένων ατομικών δικαιωμάτων για την αντιμετώπιση σοβαρών μεταδοτικών ασθενειών3. Ο πρόσκαιρος περιορισμός ορισμένων θεμελιωδών ελευθεριών μας προκειμένου να αντιμετωπισθεί μια πανδημία και να σωθεί η ζωή συνανθρώπων μας, αποτελεί μια κατεξοχήν εκδήλωση κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης. Τις στιγμές αυτές αναδεικνύεται επίσης η πυκνή κανονιστική αξία του άρθρου 5 παρ. 1 Συντ περί ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας. Η συνταγματική αυτή διάταξη έχει γενικό χαρακτήρα και πράγματι δεν εφαρμόζεται όταν εφαρμόζονται ειδικότερες ατομικές ελευθερίες. Όταν όμως η ίδια διάταξη θέτει ως όριο στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας τα δικαιώματα των άλλων (όπως το δικαίωμα στην υγεία), αυτό απηχεί μια γενικότερη αξιολόγηση του συντακτικού νομοθέτη που θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη για την άσκηση κάθε θεμελιώδους δικαιώματος.
Με βάση τα ανωτέρω, η κρατούσα άποψη στη νομολογία και στη θεωρία δέχεται ότι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός για την αντιμετώπιση μεταδοτικών ασθενειών, αυτός καθαυτόν, δεν προσκρούει στο Σύνταγμα
4. Πράγματι, η αυτοδιάθεση του προσώπου (άρθρο 5 παρ. 1 Συντ) που περιλαμβάνει και την ελεύθερη επιλογή του να δεχθεί ή να μη δεχθεί μια ιατρική πράξη όπως είναι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός, μπορεί να καμφθεί στις περιπτώσεις εκείνες όπου ο υποχρεωτικός εμβολιασμός αποτελεί πρόσφορο μέσο για την προστασία της υγείας των άλλων. Έτσι και στην περίπτωση του Covid-19 και σύμφωνα με τα διαθέσιμα επιστημονικά στοιχεία, ο εμβολιασμός μπορεί να αποτελέσει ένα πρόσφορο μέσο για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Διότι οι εμβολιασμένοι ακόμη και αν νοσήσουν, κατά κανόνα δεν θα εμφανίσουν βαριά συμπτώματα και δεν θα καταλάβουν κλίνες στις Μονάδες Εντατικής Θεραπείας εις βάρος άλλων ασθενών που τις χρειάζονται. Πέραν τούτου, οι εμβολιασμένοι φορείς του Covid-19 φέρεται να έχουν μικρότερο ιικό φορτίο, με αποτέλεσμα να μην μεταδίδουν τον ιό στην ίδια έκταση όπως οι ανεμβολίαστοι.
Ωστόσο, ακόμη και για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού, το κράτος δικαίου, όπως αυτό νοηματοδοτείται από τις αρχές της ανθρώπινης αξίας (άρθρο 2 παρ. 1 Συντ), της ισότητας (άρθρο 4 παρ. 1 Συντ) και της αναλογικότητας (άρθρο 25 παρ. 1 Συντ) και την υποχρέωση σεβασμού του πυρήνα των θεμελιωδών δικαιωμάτων, θέτει απαράβατα όρια. Καταρχάς, η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού προϋποθέτει τη δοκιμή του εμβολίου και την πιστοποίηση από τις αρμόδιες επιστημονικές αρχές για την ασφάλεια του εμβολίου, όπως προϋποθέτει και τη δυνατότητα του εμβολιαζόμενου να επιλέξει ανάμεσα σε όλα τα διαθέσιμα εμβόλια. Προφανώς επίσης θα πρέπει να εξαιρεθούν από τον εμβολιασμό όσοι εμφανίζουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης σοβαρών παρενεργειών, σύμφωνα με γνωμάτευση ιατρού.
Το κύριο όμως όριο που τάσσεται από την έννομη τάξη, αφορά τις κυρώσεις σε περίπτωση άρνησης εμβολιασμού. Πέρα από την αυτονόητη απαγόρευση εμβολιασμού κάποιου προσώπου με τη βία, οι αρχές της ανθρώπινης αξίας και της αναλογικότητας θέτουν και περαιτέρω όρια. Θα ήταν λ.χ. αντισυνταγματική η απόλυση κάποιου εργαζομένου λόγω της άρνησής του να εμβολιασθεί. Μπορεί ενδεχομένως να μετακινηθεί σε άλλη θέση εργασίας (όπου δεν θα συναναστρέφεται με το κοινό), αλλά η απόλυση και η συνακόλουθη στέρηση των μέσων βιοπορισμού του ιδίου και της οικογένειάς του, θα αποτελούσε μια κύρωση που δεν συμβαδίζει με τις αξίες της έννομης τάξης μας.
Ομοίως αντισυνταγματική θα ήταν και η απόλυτη απαγόρευση μετακίνησης με τα μέσα μαζικής μεταφοράς των μη εμβολιασμένων, δεδομένου ότι θα μπορούσε να τους οδηγήσει στην πλήρη αδυναμία μετάβασης στην εργασία και στα οικεία τους πρόσωπα και στην πλήρη αποξένωσή τους από τον κοινωνικό ιστό. Άλλο πάντως είναι η απόλυτη απαγόρευση μετακίνησης των μη εμβολιασμένων και άλλο η θέσπιση περισσότερων εναλλακτικών δυνατοτήτων για τη χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς, όπως λ.χ. αρνητικό τεστ αντί του εμβολιασμού. Επίσης, σημαντικό στοιχείο για τη συνταγματική αξιολόγηση είναι και ο κύκλος των προσώπων που υποχρεούνται σε εμβολιασμό. Άλλο είναι η υποχρέωση εμβολιασμού επαγγελματιών (λ.χ. ιατρών, νοσηλευτών, εργαζομένων σε στέγες ηλικιωμένων) που έρχονται σε επαφή με ευπαθείς ομάδες και άλλο ο υποχρεωτικός εμβολιασμός των ανηλίκων. Επειδή οι ανήλικοι αποτελούν μια ευαίσθητη κατηγορία που χρήζει ιδιαίτερης μέριμνας και επειδή ακόμη τα εμβόλια κατά του Covid-19 είναι νέα, ο υποχρεωτικός εμβολιασμός των ανηλίκων θα πρέπει να αποτελεί πραγματικά το ultimum refugium, πρωτίστως για την προστασία της υγείας των ιδίων των ανηλίκων και δευτερευόντως για τη γενικότερη αντιμετώπιση της πανδημίας.
Γ. Οι συνταγματικές προϋποθέσεις για την κατάφαση της συνταγματικότητας του υποχρεωτικού εμβολιασμού δεν περιορίζονται στα ανωτέρω. Εάν κάποιος διαφωνεί με τη συνταγματικότητα του υποχρεωτικού εμβολιασμού, θα πρέπει να έχει τη δυνατότητα να προσφύγει στα δικαστήρια, ασκώντας το ατομικό του δικαίωμα κατά το άρθρο 20 παρ. 1 Συντ. Τούτο προϋποθέτει με τη σειρά του ότι θα εκδοθεί κάποια κανονιστική διοικητική πράξη που θα μπορεί να προσβληθεί ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας, αφού σύμφωνα με το δικονομικό μας σύστημα ο τυπικός νόμος (δηλαδή ο ψηφισμένος από τη Βουλή νόμος) δεν προσβάλλεται ευθέως ενώπιον της δικαιοσύνης και η συνταγματικότητά του ελέγχεται (άρθρο 93 παρ. 4 Συντ) μόνον παρεμπιπτόντως στο πλαίσιο προσβολής μιας διοικητικής πράξης που στηρίζεται σε αυτόν. Συναφώς, όχι μόνο για λόγους αποτελεσματικής άσκησης του δικαιώματος δικαστικής προστασίας αλλά και λόγω της συνταγματικής αρχής της διαφάνειας, θα πρέπει να είναι προσιτά στο κοινό τα δεδομένα (π.χ. γνωμοδοτήσεις επιτροπών των ειδικών επιστημόνων) στα οποία στηρίχθηκε ο υποχρεωτικός εμβολιασμός. Περαιτέρω, ο εργοδότης/επιχειρηματίας δεν μπορεί να επιβάλει αυτοβούλως τον υποχρεωτικό εμβολιασμό στον εργαζόμενο ή στον πελάτη του. Η απόφαση για τον υποχρεωτικό εμβολιασμό και τις προϋποθέσεις του ανήκει στα όργανα της Πολιτείας. Τούτο επιτάσσει το άρθρο 25 παρ. 1 Συντ, σύμφωνα με το οποίο οι κάθε είδους περιορισμοί των θεμελιωδών δικαιωμάτων «πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας». Κατά συνέπεια, ο εργοδότης δεν μπορεί στο όνομα του γενικού διευθυντικού του δικαιώματος και της υποχρέωσής του για προστασία της υγείας των εργαζομένων, να προβλέψει τον υποχρεωτικό εμβολιασμό στην επιχείρησή του αν αυτό δεν προβλεφθεί στον νόμο. Τέλος, οι προβλέψεις περί εμβολιασμού δεν θα πρέπει να παραβιάζουν το ατομικό δικαίωμα περί προστασίας των προσωπικών δεδομένων (άρθρο 9Α Συντ). Επομένως, το «σκανάρισμα» του πιστοποιητικού εμβολιασμού για όσες δραστηριότητες ψυχαγωγικού χαρακτήρα απαιτείται, θα πρέπει να επιτρέπει την απλή ανάγνωση και όχι την αποθήκευση του πιστοποιητικού.
Δ. Το Σύνταγμα καθορίζει μόνο το πλαίσιο της πολιτειακής δραστηριότητας και διαμόρφωσης της κρατικής βούλησης και αφήνει κατά κανόνα ένα ευρύ περιθώριο επιλογών στην πολιτική εξουσία. Έτσι και εδώ: Η αναγκαιότητα ή μη επιβολής του υποχρεωτικού εμβολιασμού αποτελεί μια σύνθετη απόφαση, η λήψη της οποίας εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Το Σύνταγμα δεν απαγορεύει τον υποχρεωτικό εμβολιασμό, αυτόν καθαυτόν, θέτει όμως μια σειρά από προϋποθέσεις που θα πρέπει να πληρούνται για την κατάφαση της συνταγματικότητάς του. Σε κάθε πάντως περίπτωση, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι από την πλευρά της κρατικής εξουσίας το κέντρο βάρους θα πρέπει να είναι η ενημέρωση. Ο ανθρώπινος φόβος νικιέται με την ενημέρωση και όχι με τον εξαναγκασμό. Από την πλευρά δε του πολίτη, το Σύνταγμα είναι ακόμη πιο «εύγλωττο». Όχι μόνο όταν κάνει λόγο (άρθρο 25 παρ. 1 Συντ) για τα «δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου» απορρίπτοντας έτσι τον ακραίο ατομικισμό, αλλά και όταν προβλέπει (άρθρο 25 παρ. 4 Συντ) ότι το Κράτος «δικαιούται να αξιώνει από όλους τους πολίτες την εκπλήρωση του χρέους της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης»
Του Σπύρου Βλαχόπουλου, Καθηγητή Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
*Προδημοσίευση από το τεύχος 2/2021 του περιοδικού «Δίκαιο Τεχνολογίας και Επικοινωνίας» (ΔΙΤΕ).